W niniejszym artykule zamierzam omówić podstawowe zagadnienia związane z przeprowadzaniem dowodów w postępowaniu wyjaśniającym i dyscyplinarnym. W treści artykułu znajdziecie Państwo odpowiedzi m.in. na pytania kto przeprowadza dowody, jakie dowody można zgłaszać w postępowaniu wyjaśniającym i dyscyplinarnym oraz jakie są przesłanki oddalenia wniosków dowodowych strony.

Tematyka ta jest szeroka, dlatego – dla uniknięcia zbytniego skomplikowania tekstu – skupię się na ogólnych kwestiach. Zagadnienia szczegółowe, takie jak przesłuchanie świadków, przesłuchanie osób małoletnich, lub udział biegłych w postępowaniu i sporządzanie przez nich opinii, zostaną przeze mnie omówione w kolejnych wpisach.

Kto przeprowadza dowody w postępowaniu wyjaśniającym i postępowaniu dyscyplinarnym?

Zgodnie z art. 85g Karty Nauczyciela dowody przeprowadza:

• rzecznik dyscyplinarny – w postępowaniu wyjaśniającym;
• komisja dyscyplinarna – w postępowaniu dyscyplinarnym.

Przeprowadzenie dowodu przez rzecznika lub komisję dyscyplinarną nie wyłącza jednak prawa do zgłoszenia wniosku dowodowego przez nauczyciela, którego dotyczy postępowanie wyjaśniające, lub obwinionego (i oczywiście ustanowionemu obrońcy).

Co może być dowodem?

Katalog dowodów nie został przez ustawodawcę ograniczony – uznać należy zatem, że dowodem w postępowaniu wyjaśniającym i dyscyplinarnym może być każda informacja i środek, które pozwolą organom prowadzącym postępowanie ustalić stan faktyczny i w konsekwencji rozstrzygnąć o winie lub braku winy nauczyciela (oczywiście dowód musi być legalny, co oznacza, że czynność lub środek sprzeczny z prawem nie będzie mógł zostać wykorzystany i przeprowadzony). Stanowisko to wynika również z brzmienia art. 85g ust. 2, zgodnie z którym: w postępowaniu wyjaśniającym i postępowaniu dyscyplinarnym rzecznik dyscyplinarny lub komisja dyscyplinarna może przesłuchiwać świadków, zbierać i przeprowadzać wszelkie dowody konieczne dla wyjaśnienia sprawy.

Różne kategorie dowodów mogą zostać wymienione jedynie przykładowo. Karta Nauczyciela wskazuje na kilka środków dowodowych, w pozostałym zakresie odsyła do przepisów kodeksu postępowania karnego (k.p.k.). Zgodnie z przepisami dowodem mogą być zatem m.in.:

• zeznania świadków (art. 85g ust. 2 Karty Nauczyciela);
• wyjaśnienia nauczyciela, którego dotyczy postęowanie/obwinonego (art. 85g ust. 3 Karty Nauczyciela);
• opinie biegłych (art. 85g ust. 2 Karty Nauczyciela, art. 193 k.p.k.);
• akta osobowe nauczyciela którego dotyczy postępowanie/obwinionego (art. 85g ust. 2 Karty Nauczyciela);
• okazanie osoby (art. 173 § 1 k.p.k.);
• okazanie rzeczy (art. 173 § 1 k.p.k.);
• oględziny miejsca, osoby lub rzeczy (art. 207 § 1 k.p.k.);
• prawo złożenia wniosku o dopuszczenie nowych dowodów (§ 23 ust. 7 rozporządzenia);
• dokumenty urzędowe lub prywatne (w dowolnej formie: wydruków, rękopisów, dokumentów cyfrowych, fotografii, nagrań dźwiękowych i dźwiękowo-wizualnych, rysunków, planów itp.).

Raz jeszcze podkreślam, że katalog powyższy nie jest zamknięty – co oznacza, że organy prowadzące postępowania mogą przeprowadzić inny dowód niż wymieniony wyżej.

W tym miejscu wskazać należy również, że nie trzeba udowadniać faktów powszechnie znanych – tzw. notoryjnych (takich jak np. zdarzeń historycznych, tożsamości osób pełniących najwyższe funkcje państwowe) oraz faktów znane organowi prowadzącemu z urzędu (tzn. takich o których wiedzę posiadł on w wyniku pełnienia swej funkcji). Fakty znane organowi z urzędu powinny jednak zostać zakomunikowane stronie postępowania.

Kiedy (i do kiedy) można zgłaszać wnioski dowodowe?

Prawo składania wniosków dowodowych przysługuje stronie na każdym etapie postępowania – aż do zamknięcia rozprawy w pierwszej instancji (§ 23 ust. 7 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 maja 2016 r. w sprawie szczegółowego trybu prowadzenia postępowania wyjaśniającego i dyscyplinarnego wobec nauczycieli oraz wznawiania postępowania dyscyplinarnego (Dz. U. poz. 741) – dalej: „rozporządzenie”). Oznacza to, że strona może składać wnioski dowodowe od momentu wydania postanowienia o wszczęciu postępowania wyjaśniającego, w trakcie trwania postępowania wyjaśniającego, po skierowaniu do komisji dyscyplinarnej wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, w trakcie trwania postępowania wyjaśniającego i na rozprawie dyscyplinarnej.

Zamknięcie rozprawy jest ostatnią czynnością podejmowaną przez przewodniczącego składu orzekającego przed wydaniem orzeczenia – ma ono miejsce po przeprowadzeniu postępowania dowodowego i udzieleniu końcowego głosu stronom. Po zamknięciu rozprawy zgłaszanie wniosków dowodowych nie jest możliwe – należy zatem dopilnować, by wszystkie interesujące nauczyciela dowody zostały odpowiednio zgłoszone i przeprowadzone odpowiednio wcześniej.

Dowody w postępowaniu odwoławczym

Czy w postępowaniu przed odwoławczą komisją dyscyplinarną przeprowadzane są dowody? Odpowiedź brzmi: TAK

Zgodnie z § 37 rozporządzenia przepisy dotyczące postępowania przed komisją pierwszej instancji stosuje się odpowiednio w postępowaniu przed odwoławczą komisją dyscyplinarną, chyba że przepisy § 38-43 stanowią inaczej – uznać należy zatem, że do postępowania odwoławczego stosuje się wszystkie przepisy dot. postępowania dowodowego, gdyż nie zostały one wyłączone żadnym przepisem odrębnym. Dodatkowo, zgodnie z § 36 ust. 1 pkt. 2 rozporządzenia, przewodniczący odwoławczej komisji wzywa na rozprawę świadków i biegłych wskazanych w odwołaniu – co oznacza, że dowody takie mogą zostać wskazane już w odwołaniu oraz podlegają one dopuszczeniu i przeprowadzeniu na zasadach ogólnych.

Dowody w postępowaniu odwoławczym można zgłaszać (analogicznie jak w postępowaniu przed komisją dyscyplinarną pierwszej instancji) aż do zamknięcia rozprawy.

Treść i wymogi wniosku dowodowego

Wniosek o przeprowadzenie dowodu powinien spełniać wymogi formalne, wskazane w art. 169 § 1 k.p.k., tzn powinien zawierać:

• oznaczenie dowodu (tj. konkretne wskazanie jaki środek dowodowy powinien zostać przeprowadzony przez organ prowadzący postępowanie – np. dowód z zeznań świadka Jana Kowalskiego);
• okoliczności, które mają być udowodnione (tzw. teza dowodowa – tj. wskazanie co chcemy wykazać za pomocą wnioskowanego dowodu, jaką okoliczność chcemy nim udowodnić – np. – okoliczności przebiegu zdarzenia z dnia 10 września 2018 r. z udziałem Jana Kowalskiego i Piotra Nowaka, mającego miejsce w Szkole Podstawowej nr X w Krakowie);
• sposób przeprowadzenia dowodu (fakultatywnie).

Kiedy wniosek dowodowy nie zostanie uwzględniony? – przesłanki oddalenia wniosku

Przesłanki oddalenia wniosku dowodowego zostały wyliczone w art. 170 § 1 k.p.k. pkt. 1-6 i jest to wyliczenie enumeratywne – tzn. że żadna inna okoliczność niż wskazana w ww. przepisie nie może stać się podstawą oddalenia wniosku.

Wniosek dowodowy można oddalić zatem jeżeli:

• przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne – np. kiedy przeprowadzenie dowodu prowadziłoby do popełnienia przestępstwa;
• okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy – np. jeżeli strona za pomocą dowodu chciałaby udowodnić okoliczność, która w ogóle nie jest przedmiotem postępowania;
• dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności – np. wniosek o przeprowadzenie oględzin miejsca, kiedy wiadomo, że miejsce to zostało istotnie zmienione w stosunku do stanu z momentu zdarzenia;
• dowodu nie da się przeprowadzić – np. wniosek o przesłuchanie nieżyjącego już świadka;
• wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania – dla zastosowanie tej przesłanki konieczne jest, by zamiar przedłużenia postępowania był oczywisty i stanowił jedyną przyczynę złożenia wniosku;
• wniosek dowodowy został złożony po zakreślonym przez organ procesowy terminie, o którym strona składająca wniosek została zawiadomiona

Wniosek dowodowy oddalany jest postanowieniem organu prowadzącego postępowanie. Postanowienie to jest niezaskarżalne, tzn. nie przysługuje od niego środek odwoławczy.

Oddalenie wniosku dowodowego w innej formie niż postanowienie, jak również jego nierozpoznanie, a także oddalenie wniosku na podstawie innej niż wskazane w art. 170 § 1 k.p.k. stanowi rażące naruszenie przepisów postępowania, na które strona i jej obrońca winni niezwłocznie zwrócić uwagę organu, a także które stanowić może zarzut odwoławczy.

Szczególną uwagę pragnę zwrócić na najczęstszą przyczynę oddalania wniosków dowodowych, tzn. zmierzanie do przedłużania postępowania. Wskazać należy, że przesłanka ta jest nieostra, toteż strona i jej obrońca winni zachować szczególną czujność w przypadku jej zastosowania przez organ prowadzący postępowanie. Jak słusznie wskazuje Dariusz Świecki: „Nie można w sposób precyzyjny wskazać konkretnego zachowania wnioskodawcy, aby było możliwe przyjęcie, że wniosek ten zmierza w sposób oczywisty do przedłużenia postępowania. W orzecznictwie przyjmuje się za zasadne uwzględnianie stosunku czasu złożenia wniosku dowodowego do czasu trwania postępowania i możliwości wystąpienia z wnioskiem na wcześniejszym etapie” (Kurowski Michał. Art. 170. W: Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany. System Informacji Prawnej LEX, 2020).

Podkreślić należy również, że zgodnie z art. 170 § 1a k.p.k. nie można oddalić wniosku dowodowego na podstawie § 1 pkt 5 lub 6, jeżeli okoliczność, która ma być udowodniona, ma istotne znaczenie dla ustalenia, czy został popełniony czyn zabroniony, czy stanowi on przestępstwo i jakie, czy czyn zabroniony został popełniony w warunkach, o których mowa w art. 64 lub art. 65 Kodeksu karnego, lub czy zachodzą warunki do orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym na podstawie art. 93g kodeksu karnego.

I na koniec uwaga praktyczna: nie można oddalić wniosku dowodowego na tej podstawie, że dotychczasowe dowody wykazały przeciwieństwo tego, co wnioskodawca zamierza udowodnić (art. 170 § 2 k.p.k.) – wnioski dowodowe można (a czasem i trzeba) składać nawet wtedy, jeżeli zmierzają one do wykazania zupełnie przeciwnych okoliczności, niż te które już zostały wykazane. Taki właśnie jest czasem sens całej obrony i praktyka pokazuje, że takie „pójście pod prąd” – wbrew dotychczasowym ustaleniom organu – może skutkować osiągnięciem znacznie lepszej pozycji procesowej strony – czy to przez wymierzenie łagodniejszej kary, czy nawet uniewinnienie. Nie warto zatem poddawać się, nawet jeżeli wiele okoliczności zdaje się być zupełnie niesprzyjających skutecznej obronie.