Rzecznikowi dyscyplinarnemu postanowiłem poświęcić odrębny wpis, jako że jest on właściwie najważniejszym uczestnikiem postępowania wyjaśniającego (z praktycznego punktu widzenia – znacznie ważniejszym nawet niż sam nauczyciel, którego postępowanie dotyczy). To od niego, podejmowanych przez niego decyzji i rzetelności z jaką wykonuje swoje obowiązki w postępowaniu wyjaśniającym zależy w dużej mierze dalszy tok sprawy i jej rozstrzygnięcie.

W niniejszym artykule zamierzam omówić podstawowe prawa i obowiązki rzecznika dyscyplinarnego w prowadzonym przez niego postępowaniu wyjaśniającym, a także zwrócić uwagę na (niestety) częste w praktyce błędy, które rzecznicy dyscyplinarni popełniają – co nierzadko zmusza nauczycieli i ich obrońców do zdwojonego wysiłku w celu prowadzenia skutecznej obrony.

Wymagania co do osoby rzecznika dyscyplinarnego

Funkcja, prawa i obowiązki rzecznika dyscyplinarnego zostały opisane w Karcie Nauczyciela i rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 maja 2016 r. w sprawie szczegółowego trybu prowadzenia postępowania wyjaśniającego i dyscyplinarnego wobec nauczycieli oraz wznawiania postępowania dyscyplinarnego (Dz. U. poz. 741) – dalej zwanym: rozporządzeniem. Niestety wskazać należy, że wśród ponad 350 aktów wykonawczych wydanych do Karty Nauczyciela, ustawodawca nie zdołał zawrzeć katalogu wymogów, którym powinni sprostać kandydaci na rzeczników dyscyplinarnych, w celu zapewnienia wysokiego poziomu merytorycznego prowadzonych przez nich postępowań.

Jedyne formalne wymaganie wobec rzecznika dyscyplinarnego zawiera art. 83 ust. 1 Karty Nauczyciela, zgodnie z którym organ, przy którym działa komisja dyscyplinarna, powołuje rzecznika dyscyplinarnego i co najmniej dwóch jego zastępców, spośród pracowników urzędu obsługującego ten organ (analogicznie, rzecznicy dyscyplinarni przy komisjach dyscyplinarnych  działających przy ministrze właściwym do spraw oświaty powoływani są spośród pracowników urzędu obsługującego ministra – art. 83 ust. 2 Karty Nauczyciela). Jedynym zatem wymogiem formalnym dla objęcia funkcji rzecznika jest fakt zatrudnienia w organie przy którym działa komisja dyscyplinarna. Wymagania te odbiegają zatem znacząco od rozbudowanych wymogów stawianym członkom komisji dyscyplinarnych, przewidzianych w art. 78 Karty Nauczyciela.

Powyższe może mieć znamienne skutki dla postępowań prowadzonych przez rzeczników dyscyplinarnych – osoby sprawujące te funkcję nie muszą bowiem posiadać ani specjalnej wiedzy, wykształcenia, ani doświadczenia w prowadzeniu tego typu spraw, znajomości odpowiednich przepisów, ich rozumienia i umiejętności poprawnego stosowania. Niestety, jak pokazuje praktyka, nawet najlepszy pracownik oświaty niekoniecznie musi sprawnie poruszać się w gąszczu przepisów regulujących postępowanie wyjaśniające i dyscyplinarne, a to z kolei może prowadzić do błędów, które – w najgorszym razie – albo spowodują nadmierne wydłużenie i skomplikowanie postępowania, albo doprowadzą do jego nieważności i przeprowadzenia całej sprawy od początku.

Z tego względu tak ważne jest to, by funkcję rzeczników dyscyplinarnych zajmowały osoby znające i rozumiejące przepisy prawa, umiejące stosować je w praktyce bez uszczerbku dla jakiegokolwiek uczestnika postępowania i samego postępowania. Postępowanie wyjaśniające dotyczy bowiem spraw niezwykle istotnych z punktu widzenia nauczyciela (nierzadko może zaważyć na całym jego życiu zawodowym), jak również systemu oświaty – dlatego musi być ono prowadzone w sposób rzetelny, profesjonalny, na najwyższym poziomie merytorycznym. Skoro bowiem rzecznik dyscyplinarny powołany jest do tego, by badać negatywne przejawy działalności nauczycieli zasadne jest wymaganie zachowania przez niego najwyższych standardów postępowania.

Prawa i obowiązki rzecznika dyscyplinarnego

Prawa i obowiązki rzecznika dyscyplinarnego określone zostały w wielu różnych przepisach Karty Nauczyciela i rozporządzenia. Najważniejsze prawa rzecznika to:

• prawo przesłuchiwania świadków (art. 85g ust. 1 Karty Nauczyciela);
• prawo przeprowadzania wszelkich dowodów koniecznych dla wyjaśnienia sprawy, w tym zasięgania opinii biegłego (art. 85g ust. 2 Karty Nauczyciela);
• prawo przeglądania akt osobowych nauczyciela którego dotyczy postępowanie/obwinionego z możliwością sporządzania z nich notatek lub kopii (art. 85g ust. 2 Karty Nauczyciela);
• prawo przesłuchania nauczyciela, którego dotyczy postępowanie/obwinionego (art. 85g ust. 3 Karty Nauczyciela;
• prawo udziału w rozprawie dyscyplinarnej;
• prawo wskazania dwóch osób do udziału w rozprawie dyscyplinarnej o wyłączonej jawności (art. 85e ust. 4 Karty Nauczyciela);
• prawo złożenia wniosku o dopuszczenie nowych dowodów (§ 23 ust. 7 rozporządzenia);
• prawo zabrania głosu po zakończenia postępowania dowodowego (§ 28 rozporządzenia);
• prawo wniesienia odwołania od orzeczenia komisji dyscyplinarnej pierwszej instancji (art. 85k ust. 1 Karty Nauczyciela);
• prawo złożenia wniosku o sprostowanie protokołu rozprawy dyscyplinarnej (§ 32 ust. 4 rozporządzenia);
• prawo zabrania głosu przed zamknięciem rozprawy przed odwoławczą komisją dyscyplinarną (§ 43 rozporządzenia);
• prawo wniesienia odwołania do sądu powszechnego od orzeczenia komisji dyscyplinarnej odwoławczej (art. 85m ust. 1 Karty Nauczyciela);
• prawo złożenia wniosku o wznowienie postępowania dyscyplinarnego (art. 85n ust. 4 Karty Nauczyciela);
• prawo do otrzymania wynagrodzenia za przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego oraz za udział w postępowaniu dyscyplinarnym (art. 85p ust. 1 pkt 3 Karty Nauczyciela).

Najważniejsze obowiązki rzecznika dyscyplinarnego to z kolei:

• przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego bez zbędnej zwłoki (§ 2 rozporządzenia);
• dążenie do wszechstronnego wyjaśnienia sprawy poprzez badanie i uwzględnianie wszelkich okoliczności w celu ustalenia, czy został popełniony czyn uchybiający godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w  6 Karty Nauczyciela, albo czy zachodzą przesłanki, umorzenia postępowania o których mowa w art. 85 ust. 4 Karty Nauczyciela (§ 3 pkt 1 rozporządzenia);
• zbieranie, przeprowadzanie, zabezpieczanie i utrwalanie dowodów koniecznych do wyjaśnienia sprawy, w tym przesłuchanie świadków i zasięganie opinii biegłych (§ 3 pkt 2 rozporządzenia);
• uzyskanie stanowiska nauczyciela, którego dotyczy postępowanie wyjaśniające wobec stawianych zarzutów i zebranych dowodów i odebranie od niego wyjaśnień – chyba, że nauczyciel skorzysta z prawa do odmowy złożenia wyjaśnień (§ 3 pkt 3 rozporządzenia);
• dokonywanie stosownych zawiadomień o terminie i miejscu przeprowadzenia czynności w postępowaniu wyjaśniającym (§ 6 rozporządzenia);
• sporządzanie protokołów z czynności podejmowanych w toku postępowania wyjaśniającego zgodnie z wymogami przewidzianymi prawem (§ 9 ust. 1 i 2 rozporządzenia);
• wciągnięcie do protokołu zastrzeżeń zgłoszonych przez stronę wraz ze swoim (rzecznika) stanowiskiem (§ 9 ust. 7 rozporządzenia);
• niezwłoczne powiadomienie nauczyciela, którego dotyczy postępowanie wyjaśniające i jego obrońcę o zakończeniu tego postępowania (§ 10 pkt 1 ab initio rozporządzenia);
• udostępnienie nauczycielowi do wglądu zebranych dowodów i umożliwienie mu złożenia dodatkowych wyjaśnień (§ 10 pkt 1 in fine rozporządzenia);
• sporządzenie wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego – jeżeli dowody zebrane w toku postępowania wyjaśniającego uprawdopodabniają, że nauczyciel, którego dotyczy postępowanie, uchybił godności zawodu lub złamał obowiązki opisane w art. 6 Karty Nauczyciela (§ 11 ust. 1 rozporządzenia);
• dokładne określenie zarzucanego czynu uchybiającego godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w 6 Karty Nauczyciela, ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia (§ 11 ust. 2 pkt 2 rozporządzenia);
• uzasadnienie stawianych zarzutów oparte na wynikach postępowania wyjaśniającego (§ 11 ust. 2 pkt 4 rozporządzenia);
• umorzenie postępowania wyjaśniającego przy zaistnieniu przesłanek opisanych w art. 85 ust. 4 Karty Nauczyciela (§ 13 ust. 1 rozporządzenia w zw. z art. 85 ust. 3 Karty Nauczyciela);
• uzupełnienie postępowania wyjaśniającego lub uzupełnienie wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego – jeżeli zachodzą istotne braki w materiale dowodowym, których na rozprawie dyscyplinarnej uzupełnić nie można (§ 25 pkt 1 i 2 rozporządzenia).

Należy pamiętać, że każda czynność podejmowana przez rzecznika dyscyplinarnego w toku postępowania wyjaśniającego musi mieć swoje oparcie w przepisach prawa, a także musi być przeprowadzona w sposób odpowiadający wymogom przewidzianym w Karcie Nauczyciela lub rozporządzeniu – błędy popełniane przez rzecznika dyscyplinarnego – o ile nie zostaną dostrzeżone i wyeliminowane – mogą bowiem rzutować na dalszy bieg sprawy dyscyplinarnej, a w konsekwencji na treść wydanego orzeczenia. Niezwykle ważne jest zatem zachowanie odpowiedniej czujności przez nauczyciela i jego obrońcę i niezwłoczne reagowanie przy każdym dostrzeżonym naruszeniu przepisów postępowania.

Najważniejsze i najbardziej typowe błędy popełniane przez rzecznika dyscyplinarnego to m.in:

• niedokładne, niepełne i wybiórcze gromadzenie materiału dowodowego – najczęściej w przypadku dokumentów, ale także ustalaniu listy świadków. Pamiętać należy, że rzecznik dyscyplinarny ma obowiązek rozpoznać sprawę wszechstronnie i zbadać wszelkie okoliczności, które pomogą w ustaleniu zaistnienia lub braku zaistnienia deliktu dyscyplinarnego. Jeżeli zatem rzecznik pominie dowód, który istotny jest z punktu wyjaśnienia sprawy, należy niezwłocznie zwrócić się z wnioskiem o jego przeprowadzenie (art. 85g ust. 1 Karty Nauczyciela), lub – jeżeli wniosek powyższy nie zostanie przez rzecznika uwzględniony – z wnioskiem o uzupełnienie postępowania wyjaśniającego (§ 25 pkt 1 rozporządzenia);
• zadawanie pytań sugerujących odpowiedź, nieistotnych lub niestosownych podczas przesłuchania świadków lub strony – pytania zadawane przez rzecznika nie mogą sugerować odpowiedzi lub naprowadzać osobę przesłuchiwaną na określony tok myślenia, a także wywoływać u niej poczucia presji i konieczności udzielenia takiej, a nie innej odpowiedzi. Jak wskazuje się w literaturze „pytania sugerujące odpowiedź zawierają w swojej hipotezie odpowiedź na pytanie lub sugestię, jaka powinna być ta odpowiedź. Nie jest to jednolita kategoria i zawiera ona pytania od lekko sugestywnych do sugerujących wprost odpowiedź” (Kurowski Michał. Art. 171. W: Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany. System Informacji Prawnej LEX, 2020) Na naruszenie takie należy reagować niezwłocznie, poprzez wniosek o zmianę sposobu zadania pytania lub jego uchylenie, a także zgłoszenie uwagi do protokołu poprzez wciągnięcie do niego dokładnej treści zadanego pytania i wskazanie w jakim zakresie sugerowało ono odpowiedź osobie przesłuchiwanej (§ 9 ust. 7 rozporządzenia);
• brak umożliwienia nauczycielowi, którego dotyczy postępowanie wyjaśniające, złożenia dodatkowych wyjaśnień po zakończeniu postępowania wyjaśniającego – błąd najczęściej spotykany, jeżeli nauczyciel występuje z obrońcą. Należy pamiętać, że działanie obrońcy nie wyłącza działania samego nauczyciela. Złożenie wyjaśnień jest czynnością, której obrońca nie może dokonać zamiast reprezentowanego przez niego nauczyciela – dlatego rzecznik dyscyplinarny winien zapewnić możliwość osobistego złożenia wyjaśnień przez stronę w terminie i miejscu zapewniającym realne (a nie tylko iluzoryczne) skorzystanie przez nią z tego prawa;
• wysyłanie wezwań lub zawiadomień bez odpowiedniego wyprzedzenia – np. poprzez wysyłkę wezwania świadka na przesłuchanie, w taki sposób, że doręczone jest mu ono już po dacie przesłuchania, lub w okresie poprzedzającym przesłuchanie zbyt krótkim, by świadek mógł zorganizować swoją obecność na przesłuchaniu. To poważne naruszenie prowadzić może do nieważności danej czynności w toku postępowania wyjaśniającego i rodzić będzie konieczność jej powtórzenia. Pamiętać należy, że zgodnie z art.. 44 § 4 Kodeksu postępowania administracyjnego (k.p.a.) w zw. z art. 44 § 1 k.p.a w zw. z art. 85i ust. 3 Karty Nauczyciela pismo nieodebrane przez adresata uznaje się za skutecznie doręczone dopiero po upływie 14 dni od daty pierwszej próby doręczenia – co powinno być uwzględnione przez rzecznika dyscyplinarnego przy planowaniu podejmowania kolejnych czynności i wysyłce zawiadomień i wezwań do uczestników postępowania;
• stawianie nauczycielowi, którego dotyczy postępowanie wyjaśniające zarzutów w sposób ogólny, nieokreślony, nieodpowiadający wymaganiom opisanym w  11 ust. 2 pkt 2 rozporządzenia – pamiętać należy, że każdy zarzut powinien być sformułowany w sposób maksymalnie precyzyjny i stanowić skonkretyzowany, zindywidualizowany i dokładny opis zarzucanego czynu wraz z podaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia, a także wskazaniem, w jaki sposób narusza on godność zawodu lub narusza obowiązki opisane w art. 6 Karty Nauczyciela. Nie jest wystarczające określenie zarzutu poprzez wskazanie na naruszenie któregoś obowiązku z art. 6 Karty Nauczyciela bez wpisanie go w konkretne ramy zachowania nauczyciela, jako wyodrębnionego historycznie zdarzenia. Każdy zarzut winien być także odpowiednio uzasadniony, a uzasadnienie to powinno być oparte na wynikach postępowania wyjaśniającego. Uzasadnienie winno korelować z treścią stawianych zarzutów, tak by nie było wątpliwości co do powiązania zarzutu z jego uzasadnieniem. Wadliwie sformułowane zarzuty uzasadniają złożenie przez nauczyciela lub jego obrońcę wniosku o uzupełnienie postępowania wyjaśniającego lub wniosku o uzupełnienie wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego (25 pkt 1 i 2 rozporządzenia);
• oddalanie wniosków dowodowych strony lub jej obrońcy w sposób sprzeczny z art. 170 § 1 Kodeksu postępowania karnego (k.p.k.) – należy pamiętać, że przesłanki oddalenia wniosku dowodowego zostały wyliczone enumeratywnie w ww. przepisie. Niedopuszczalne jest oddalenie wniosku dowodowego na podstawie jakichkolwiek okoliczności, które nie zostały w nim wymienione. Karta Nauczyciela w tym zakresie odsyła wprost do k.p.k. (art. 85i ust. 1). Naruszenie zasad oddalania wniosków dowodowych może prowadzić do pozbawienia strony możliwości obrony, co w konsekwencji może przesądzić nawet o nieważności całego postępowania. W każdym wypadku stanowi ono rażące naruszenie przepisów postępowania, które – jeżeli nie zostanie konwalidowane – może stanowić zarzut odwoławczy. Konstruowaniu odwołania i jego zarzutów poświęcony zostanie odrębny wpis.

Powyższe naruszenia nie wyczerpują oczywiście całego spektrum naruszeń przepisów postępowania, z jakimi nauczyciel i jego obrońca mogą zetknąć się w toku postępowania wyjaśniającego. Należy pamiętać, że rzecznicy dyscyplinarni to (najczęściej) osoby bez wykształcenia prawniczego, które nie zawsze potrafią prawidłowo wykładać i stosować przepisy ustawy lub rozporządzenia, dlatego błędy formalne i merytoryczne w postępowaniu zdarzają się (niestety) bardzo często. Stanowią one zwykle bardzo dobry punkt wyjścia w konstruowaniu linii obrony. Tym ważniejsze jest zatem zachowanie przez nauczyciela odpowiedniej czujności lub powierzenie prowadzenia sprawy profesjonalnemu pełnomocnikowi, który błędy te pomoże zidentyfikować i wyeliminować.

Wyłączenie rzecznika dyscyplinarnego od udziału w sprawie

Karta Nauczyciela przewiduje obligatoryjne i fakultatywne wyłączenie rzecznika dyscyplinarnego od udziału w sprawie:

• wyłączenie obligatoryjne rzecznika zachodzi, jeżeli sprawa dotyczy go bezpośrednio, jego małżonka, krewnego lub powinowatego w linii prostej albo osoby pozostającej z nim w stosunku przysposobienia (art. 84 ust. 1);
• wyłączenie fakultatywne rzecznika zachodzi, jeżeli zostanie uprawdopodobnione, że między nim a nauczycielem, którego dotyczy postępowanie wyjaśniające, lub jego obrońcą zachodzą okoliczności niewymienione w art. 84 ust. 1, które mogą wywołać wątpliwość co do jego bezstronności.

W pierwszym wypadku rzecznik dyscyplinarny musi zostać wyłączony od udziału w sprawie, w drugim zaś – może zostać wyłączony. Ustawa nie precyzuje okoliczności, które mogą wywołać wątpliwość co do bezstronności rzecznika – uznać za takie należy m.in. istnienie między rzecznikiem, a nauczycielem konfliktu o podłożu osobistym lub innym, długoletnia zażyła znajomość ze stroną postępowania lub istnienie innych jeszcze relacji o charakterze osobistym lub ekonomicznym (np. jeżeli rzecznik dyscyplinarny jest ojcem chrzestnym dziecka nauczyciela, którego dotyczy postępowanie, lub jeżeli rzecznik dyscyplinarny i nauczyciel są stronami tej samej umowy pożyczki, zastawu itp.). Wskazać należy, że okoliczności te mogą być tylko uprawdopodobnione – nie wymagają więc udowodnienia.

Wniosek o wyłączenie rzecznika dyscyplinarnego składa się do organu, który go powołał – tj. do wojewody lub do Ministra Edukacji Narodowej (w zależności od tego, przy jakim organie działa komisja dyscyplinarna, przy której działa rzecznik objęty wnioskiem) – art. 84 ust. 3 Karty Nauczyciela.

Czynności rzecznika dyscyplinarnego, który został wyłączony od udziału w sprawie, dokonane zanim nastąpiło wyłączenie, pozostają w mocy – z tym, że organ, który powołał rzecznika dyscyplinarnego, lub komisja dyscyplinarna może postanowić o ponownym przeprowadzeniu określonych czynności (art. 84 ust. 4 Karty Nauczyciela). Nie jest wykluczona możliwość złożenia przez nauczyciela lub jego obrońcę wniosku o ponowne przeprowadzenie określonej czynności.

Obowiązki wyłączonego rzecznika dyscyplinarnego wykonuje jego zastępca (art. 84 ust. 3 in fine). Jeżeli od udziału w sprawie wyłączony został zastępca, jego obowiązki powinien przejąć bądź inny zastępca, lub sam rzecznik dyscyplinarny.