Odpowiedzialność dyscyplinarna nauczycieli – uwagi praktyczne

Cz. 1 – zagadnienia podstawowe. Zakres odpowiedzialności dyscyplinarnej. Odpowiedzialność dyscyplinarna, a odpowiedzialność porządkowa i karna

W niniejszych rozważaniach postaram się pokrótce omówić najważniejsze zagadnienia związane z odpowiedzialnością dyscyplinarną nauczycieli – głównie z perspektywy znanej mi najlepiej, tj. obrońcy w postępowaniach wyjaśniających i dyscyplinarnych. Cykl wpisów, ma w zamierzeniu wypełnić lukę informacyjną w internecie, którą odkryłem przygotowując się do swojej pierwszej sprawy – tak, by stały się one praktycznym przewodnikiem zwłaszcza dla nauczycieli poszukujących pomocy w konstruowaniu własnej obrony, lecz także dla rzeczników dyscyplinarnych i członków komisji dyscyplinarnych dla nauczycieli oraz dla innych obrońców, którzy być może nigdy wcześniej nie prowadzili spraw o podobnym profilu.

Tematyka odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli jest złożona, dlatego niniejsze wpisy z pewnością nie wyczerpią wszystkich zagadnień z nią powiązanych; skupię się w nich na najważniejszych problemach praktycznych, z którymi mierzy się każdy nauczyciel i jego obrońca na każdym etapie sprawy dyscyplinarnej. W razie pytań lub wątpliwości zachęcam do kontaktu mailowego lub poprzez formularz porad online.

Nauczyciel jest zawodem zaufania publicznego – co znaczy, że wśród innych zawodów zajmuje on szczególną pozycję ze względu na wagę sprawowanej przez siebie funkcji. Jako jeden z zawodów kluczowych ze społecznego punktu widzenia podlega on też specjalnym rygorom, mającym zapewnić, że osoby go sprawujące postępują zgodnie z prawem, zasadami wykonywania zawodu i nauczycielską etyką – za których naruszenie nauczyciel podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej.

Źródła prawa
Odpowiedzialność dyscyplinarna nauczycieli i sposób postepowania w przypadku konieczności jej wyegzekwowania uregulowane zostały przede wszystkim w dwóch podstawowych aktach prawnych:

• Karcie Nauczyciela (Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 2215) – art. 75 – 85z – dalej: Karta Nauczyciela
• i wydanym do niej rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 maja 2016 r. w sprawie szczegółowego trybu prowadzenia postępowania wyjaśniającego i dyscyplinarnego wobec nauczycieli oraz wznawiania postępowania dyscyplinarnego (Dz. U. poz. 741) – dalej: rozporządzenie.

Dodatkowo w pewnym zakresie w postępowaniu wyjaśniającym i dyscyplinarnym zastosowanie znajdą przepisy:

• kodeksu postępowania karnego – w zakresie przeprowadzania dowodów;
• kodeksu postępowania cywilnego – w zakresie wnoszenia odwołania od orzeczenia odwoławczej komisji dyscyplinarnej;
• kodeksu postępowania administracyjnego – w zakresie dokonywania doręczeń.

Zakres stosowania poszczególnych przepisów ww. ustaw zostanie przeze mnie omówiony w kolejnych wpisach.

Zakres odpowiedzialności dyscyplinarnej – za co może odpowiadać nauczyciel?
Zgodnie z art. 75 ust. 1 Karty Nauczyciela nauczyciele podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za uchybienia godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w art. 6, tj. kolejno:

• rzetelne realizowanie zadań związanych z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę;
• wspieranie każdego ucznia w jego rozwoju;
• dążenie do pełni własnego rozwoju osobowego;
• doskonalenie się zawodowo, zgodnie z potrzebami szkoły;
• kształcenie i wychowywanie młodzieży w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka;
• dbanie o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów

Uwaga na marginesie: powyższe obowiązki w praktyce bardzo są często dosłownie cytowane przez rzeczników dyscyplinarnych przy formułowaniu zarzutów wobec nauczyciela (np.: „Nauczycielowi Janowi Kowalskiemu zarzuca się brak wspierania każdego ucznia w jego rozwoju”) bez skonkretyzowania czynu podlegającego ocenie dyscyplinarnej – co nie jest prawidłowym sposobem sformułowania zarzutu, gdyż oprócz wskazania, który ustawowy obowiązek został przez nauczyciela naruszony, zarzut powinien zawierać wszystkie elementy wymienione w § 11 ust. 2 pkt. 2 rozporządzenia. Kwestia ta zostanie przeze mnie szczegółowo omówiona w jednym z kolejnych wpisów.
           
Relacja pomiędzy odpowiedzialnością dyscyplinarną, a odpowiedzialnością porządkową
            Zgodnie z art. 75 ust. 2 Karty Nauczyciela za uchybienia przeciwko porządkowi pracy, w rozumieniu art. 108 Kodeksu pracy, wymierza się nauczycielom kary porządkowe zgodnie z Kodeksem pracy, co oznacza, że wobec nauczyciela – tak jak wobec każdej innej osoby pozostającej w stosunku pracy – zastosowanie znajdzie również odpowiedzialność porządkowa.
Zgodnie z art. 108 Kodeksu pracy odpowiedzialność porządkowa obejmuje:

• nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonej organizacji i porządku w procesie pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów przeciwpożarowych;
• nieprzestrzeganie przyjętego sposobu potwierdzania przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności w pracy;
• opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia;
• stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy.

Już na pierwszy rzut oka widać, że właściwie każde z ww. naruszeń może wpisywać się również w przesłanki odpowiedzialności dyscyplinarnej (nie ma wątpliwości, że np. stawienie się do pracy przez nauczyciela w stanie nietrzeźwości uchybia godności zawodu) – co oznacza, że jeden czyn może podlegać wartościowaniu (ocenie) zarówno z punktu widzenia porządkowego jak i dyscyplinarnego. Czy zatem nauczyciel może zostać ukarany podwójnie za ten sam czyn?
Odpowiedź nie jest w tym wypadku prosta i zależy od etapu na jakim sprawa się znajduje – możliwe są następujące scenariusze:

• jeżeli wobec nauczyciela prowadzone jest postępowanie wyjaśniające i w jego toku dojdzie do ustalenia, że za czyn będący przedmiotem postępowania nauczyciel ukarany został już karą porządkową, to postępowanie wyjaśniające podlega umorzeniu – a zatem czyn ten nie będzie dalej oceniany pod katem odpowiedzialności dyscyplinarnej;
• jeżeli wobec nauczyciela skierowany został wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, jednak za czyn będący przedmiotem postępowania nauczyciel ukarany został już karą porządkową, to komisja dyscyplinarna pierwszej instancji wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego – chyba, że popełniony czyn narusza prawa i dobro dziecka (art. 85b ust. 1 pkt 2 lit. c Karty Nauczyciela) – jeżeli zatem czyn nie narusza praw i dobra dziecka, postępowanie dyscyplinarne w ogóle nie zostaje wszczęte. Jeżeli jednak doszło do naruszenia praw i dobra dziecka, wtedy – pomimo wymierzonej uprzednio kary porządkowej – postępowanie dyscyplinarne może zostać wszczęte a za sam czyn nauczyciel może zostać ukarany również dyscyplinarnie;
• jeżeli wobec nauczyciela prowadzone jest postępowanie dyscyplinarne i w jego toku dojdzie do ustalenia, że za czyn będący przedmiotem postępowania nauczyciel ukarany został już karą porządkową, to postępowanie dyscyplinarne podlega umorzeniu – chyba, że popełniony czyn narusza prawa i dobro dziecka (art. 85j ust. 5 pkt 3 lit. a Karty Nauczyciela)

Kryterium mającym podstawowe znaczenie staje się tu więc naruszenie praw i dobra dziecka. Przewinienia mniejszej wagi, które nie naruszają ww. dóbr podlegają zatem wyłącznie odpowiedzialności porządkowej. Jeżeli jednak ten sam czyn, oprócz wypełnienia znamion art. 108 Kodeksu pracy, narusza prawa i dobra dziecka, możliwe jest ocenianie go również pod kątem dyscyplinarnym.
O tym, czy czyn narusza prawa i dobra dziecka decyduje jego charakter, okoliczności, natura i skutki – oczywiście nie są to kryteria ostre i niejednokrotnie na tym polu można prowadzić skuteczną argumentację zmierzającą do obrony nauczyciela.

Odpowiedzialność dyscyplinarna, a odpowiedzialność karna
Istnieją czyny, które mogą być jednocześnie przewinieniami pracowniczymi, dyscyplinarnymi, a także wypełniają znamiona czynu zabronionego
Przykład:
Naruszenie zasad bezpieczeństwa i higieny poprzez rażąco nieostrożne i niezgodne z zasadami postępowania przeprowadzenie doświadczenia na lekcji chemii, które skutkuje wystąpieniem niebezpieczeństwa zdrowotnego dla uczniów – mamy tu do czynienia nie tylko ze ziszczeniem się jednej z sytuacji opisanej w art. 108 Kodeksu pracy, lecz również naruszenie obowiązku opisanego w art. 6 pkt. 1 Karty Nauczyciela oraz potencjalnym zaistnieniem przestępstwa narażenia człowieka na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, opisanego w art. 160 Kodeksu karnego.
 
W takiej sytuacji nauczyciel poniesie odpowiedzialność dyscyplinarną niezależnie od grożącej mu odpowiedzialności karnej. Pogląd taki zaprezentowany został również przez Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 11 maja 2000 r., sygn. III SZ 2/00, ONSP 2001/17, poz. 545.