• Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej;
• poseł, senator, radny;
• poseł do Parlamentu Europejskiego;
• sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca sądowy i zarządca, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy;
• osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych;
• osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe;
• osoba zajmująca kierownicze stanowisko w innej instytucji państwowej;
• funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusz Służby Więziennej;
• osoba pełniąca czynną służbę wojskową, z wyjątkiem terytorialnej służby wojskowej pełnionej dyspozycyjnie;
• pracownik międzynarodowego trybunału karnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe.

W świetle brzmienia ww. przepisu od razu nasuwa się pytanie – czy nauczyciel jest funkcjonariuszem publicznym, skoro nie został wymieniony w art. 115 § 13 k.k. i nie da się go dopasować do żadnej z ww. kategorii osób? Odpowiedzi na to pytanie nie znajdziemy w samym kodeksie karnym, lecz w Karcie Nauczyciela – w art. 63 ust. 1 czytamy bowiem, że Nauczyciel, podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, korzysta z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych na zasadach określonych w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny. Oznacza to, że nauczyciele traktowani są przez ustawę tak samo jak funkcjonariusze publiczni wymienieni w k.k. i korzystają z takiej samej ochrony, jak również podlegają takim samym rygorom. Co więcej – dotyczy to wszystkich nauczycieli podlegających regulacjom KN, a więc także tych, zatrudnionych w szkołach i przedszkolach niepublicznych (zgodnie z art. 1 ust. 1 pkt. 2 KN).

Przestępstwo łapownictwa biernego (art. 228 k.k.)

Skoro rozstrzygnęliśmy, że nauczyciel traktowany jest jak funkcjonariusz publiczny, należy zwrócić uwagę, że będą miały wobec niego zastosowanie normy kodeksu karnego odnoszące się się do tzw. przestępstw urzędniczych – m.in. art. 228 k.k., 230 k.k., 231 k.k. Jako, że tematem niniejszego artykułu jest kwestia przyjmowania prezentów (a szerzej mówiąc: korzyści) przez funkcjonariusza publicznego, przyjrzyjmy się bliżej przestępstwu tzw. łapownictwa biernego, przewidzianego w art. 228 k.k.

Co to jest korzyść majątkowa lub osobista?

Zgodnie z art. 228 § 1 k.k. kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Co oznacza zatem pojęcie „korzyści majątkowej lub osobistej” albo obietnica takiej korzyści? Czy podarowanie komuś bukietu kwiatów, pudełka czekoladek lub drobnego upominku (np. kubka kawowego) wypełnia znamiona przestępstwa?

Zgodnie z szeroko akceptowanym poglądem „korzyść majątkowa jest to przysporzenie majątkowe polegające na zwiększeniu aktywów lub zmniejszeniu pasywów albo uniknięcie nieuchronnie grożącej straty majątkowej”. Z kolei korzyść osobista to „wszelkie dobro niemające charakteru majątkowego, właściwie (przynajmniej bezpośrednio) nieprzeliczalne na pieniądze, ale dogodne dla przyjmującego lub zaspokajające jakąś jego potrzebę” (oba cytaty za: A. Barczak-Oplustil, M. Iwański [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Część II. Komentarz do art. art. 212-277d, red. W. Wróbel, A. Zoll, Warszawa 2017, art. 228). Wśród przykładów korzyści majątkowych wymienia się m.in. pieniądze (w gotówce lub przelewie), przedmioty materialne, pożyczki itp. Z kolei przykłady korzyści osobistych to m.in.: protekcja, złagodzenie odpowiedzialności dyscyplinarnej lub karnej, obietnice awansu czy nawet zaspokajanie potrzeb towarzyskich lub erotycznych.

Jaka korzyść majątkowa uznawana jest za karalną?

Nie ulega wątpliwości, że dopuszczalne, zgodne z prawem, a czasem nawet wręcz dobrze widziane i przyjęte w określonych społecznościach jest wyrażanie wdzięczności, przywiązania, czy innych pozytywnych uczuć różnym osobom. O ile w kontaktach z osobami najbliższymi – rodziną, przyjaciółmi, czy nawet bliskimi współpracownikami nie stanowi problemu rozgraniczenie pomiędzy podarunkiem stosownym, a niestosownym, o tyle w obdarowywaniu osób pełniących funkcje publiczne należy zachować znacznie większą ostrożność i umiar. Gdzie zatem szukać granicy, za którą kończy się dobry zwyczaj, a zaczyna przestępstwo?

W postanowieniu z 26.02.1988 r., VI KZP 34/87, OSNKW 1988/5–6, poz. 40, Sąd Najwyższy uznał, że „nie stanowi korzyści majątkowej świadczenie takich przedmiotów, które tylko symbolicznie wyrażają wdzięczność ofiarodawcy i mają wartość pieniężną nie przekraczającą takiego symbolu”. W tym samym orzeczeniu Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na to, jak trudno jest w istocie wyznaczyć granicę między legalnym, a bezprawnym podarunkiem:

Społeczne znaczenie szkoły i zawodu nauczycielskiego znalazło w Polsce uznanie zarówno instytucjonalne (Karta Nauczyciela), jak i zwyczajowe (obchody „Dnia Nauczyciela”, rozpoczęcia i zakończenia roku szkolnego, inne uroczystości szkolne lub nauczycielskie), w związku z czym od lat już upowszechnił się za aprobatą społeczną zwyczaj wręczania nauczycielom przez uczniów i ich rodziców okazjonalnych dowodów wdzięczności w postaci kwiatów albo innych symbolicznych upominków za ich trud pedagogiczny. Jeżeli tego rodzaju świadczenia, dokonywane zbiorowo (uczniowskie zbiórki pieniężne) lub indywidualnie mają charakter dobrowolny, nie wykraczają poza przyjęte zwyczajowo ramy, są współmierne do ich symbolicznego wyrazu i mają na celu wyłącznie uznanie oraz wdzięczność za trud nauczycielski, to traktowanie ich jako łapówek nie byłoby uzasadnione. Mogą one natomiast mieć charakter łapówkowy, jeżeli wykraczają poza wymienione ramy, zwłaszcza wtedy, gdy ich wartość materialna nie jest znikoma i odbiega od pojęcia symbolu. Rzecz jednak polega na tym, że granica między dopuszczalnym upominkiem a niedopuszczalną łapówką nie jest ani ścisła, ani łatwa do ustalenia i może być dokonywana tylko dla każdego wypadku indywidualnie (postanowienie SN z 26.02.1988 r., VI KZP 34/87, OSNKW 1988/5–6, poz. 40; pogrubienia moje – ŁS).

W doktrynie prawa karnego proponuje się różne kryteria, według których należy ocenić zachowanie darującego i obdarowanego. M. Iwański w artykule „Zwyczaj jako „okoliczność wyłączająca bezprawność wręczania lub przyjmowania prezentów przez pracowników służby zdrowia i nauczycieli” (czasopismo Prawa karnego i nauk penalnych Rok XIII: 2009, z. 1  ISSN 1506-1817) proponuje następujące kryteria:

Związek z wykonywaniem funkcji publicznej

Należy pamiętać, że możliwość zastosowania art. 228 k.k. pojawi się jedynie wtedy, jeżeli korzyść majątkowa lub osobista została przyjęta przez osobę pełniącą funkcję publiczną w związku z pełnieniem tej funkcji. Nie jest zatem karalne przyjęcie przez funkcjonariusza publicznego określonej korzyści – nawet znacznej wartości – jeżeli fakt obdarowania i przyjęcia podarunku nie ma żadnego związku z pełnieniem przez tę osobę funkcji publicznej, a wynika z innych niepowiązanych pobudek (np. rodzinnych, towarzyskich). Związek z pełnioną funkcją jest rozumiany szeroko – nie tylko jako przyjęcie korzyści za dokonanie określonej czynności, lecz uzyskanie korzyści chociażby za możliwość skorzystania z określonych działań lub właściwości, a więc za całokształt możliwości, z jakich jakie funkcjonariusz publiczny może skorzystać z racji pełnienia funkcji.

Podsumowanie

Granica między działaniem legalnym a bezprawnym często bywa bardzo cienka, co widać szczególnie na przykładzie przestępstw takich jak opisane powyżej łapownictwo bierne. Wobec braku sztywnych wytycznych i narzuconych z góry reguł postępowania, to okoliczności każdej konkretnej sprawy przesądzać będą o tym, czy ofiarowanie i przyjęcie korzyści majątkowych lub osobistych przekracza przyjęte normy obyczajowe i społeczne i wchodzi na drogę przestępstwa, czy też nie. I – jak to zwykle bywa w tego rodzaju sprawach – rozsądek i głos własnego sumienia powinny być najlepszymi doradcami i to zarówno po stronie darującego jak i obdarowywanego.

Wszystkim Nauczycielom z okazji ich święta składam najserdeczniejsze życzenia!

W razie pytań jak zwykle zachęcam do kontaktu z Kancelarią i jednocześnie zapraszam do lektury moich innych artykułów dostępnych w zakładce Aktualności.

Zachęcam również do odwiedzenia i polubienia profilu Kancelarii na Facebooku, w celu otrzymywania powiadomień o najnowszych publikowanych artykułach oraz bieżących informacji dotyczących działalności Kancelarii.